وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالاَْرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالاَْصَالِ (15 )
"همه موجوداتى كه در آسمان ها و زمين هستند از روى اختيار يا اجبار خدا را سجده مى كنند، سايه هاى آن ها نيز هر صبح و شام، خدا را سجده مى كند".
منظور از سجده موجودات چيست؟
كسى كه به سجده مى رود، مى خواهد تواضع و فروتنى خود را نشان دهد، در اين آيه از سجده موجودات سخن مى گويى، تو مى خواهى بگويى كه همه موجوداتى كه در آسمان ها و زمين هستند، در مقابل تو فروتنى مى كنند.
فرشتگان و مؤمنان از روى رغبت و با شوق در مقابل تو، تواضع و فروتنى مى كنند، عدّه اى از انسان ها، راه كفر را انتخاب مى كنند و بُت ها را مى پرستند، امّا همين كه از همه جا نااميد مى شوند و در خطرات قرار مى گيرند، تو را صدا مى زنند و در مقابل تو، فروتنى مى كنند.
آرى، وقتى خطرى جدّى آنان را تهديد مى كند، پرده ها از روى فطرت آنها كنار مى رود و از عمق وجودشان تو را به يارى مى طلبند و به تو التماس مى كنند، اين تواضع و فروتنى، سجده آنان است.
تواضع و فروتنى اين كافران از روى اشتياق واقعى نيست، ترس و اضطراب شديد آنان را وادار به اين كار كرده است، در واقع اين تواضع از روى اجبار است، وقتى كه خطر برطرف بشود، بار ديگر راه كفر را در پيش مى گيرند.
آسمان، زمين، ماه، خورشيد، درختان، كوه ها... همه از قوانين تو در آفرينش فرمان بردارى مى كنند و تسليم تو هستند، اين معناى، سجده آنان است.

* * *

در اين آيه گفتى: "سايه هاى موجودات، هر صبح و شام، خدا را سجده مى كنند".
وقتى به سايه هاى انسان يا موجود ديگرى نگاه مى كنم، مى بينم كه اين سايه ها، آثارى خاص از خود نشان مى دهد.
سايه ها كم و زياد مى شود، صبح ها سايه ها طولانى است، هرچه به سمت ظهر مى روم، سايه ها كوچك تر مى شود، بعد از ظهر، بار ديگر سايه ها بزرگ و بزرگ تر مى شود.
من اين اختلاف در اندازه سايه ها را با چشم احساس مى كنم، سايه ها به همين مقدار، بهره اى از وجود دارند و براى همين، در برابر تو خاضع و فروتن مى باشند. افتادن سايه ها بر زمين، همان سجده آنان است. اين سخن تو، امرى خيالى نيست، حقيقتى است بالاتر از خيال !
سجده سايه ها، امرى است ثابت و استوار كه تو از آن ياد مى كنى، امّا من نمى توانم حقيقت آن را درك كنم ! درك من محدود است، من اسير دركِ ناقص خود هستم !

* * *

سايه ها هميشه در مقابل تو فروتن هستند، امّا چرا سجده آنان را فقط در صبح و شام ذكر كردى؟
درست است كه سايه ها همواره در مقابل تو فروتن هستند، امّا هنگام صبح و غروب سايه ها بسيار طولانى مى شوند و سقوط آنان بر زمين و ذلّت آنان بيشتر به چشم مى آيد، وقتى آفتاب طلوع مى كند، سايه انسان، شايد به بيست متر هم برسد، هنگام غروب هم چنين است ! در طلوع و غروب، افتادن سايه به زمين و ذلّت آن بيشتر به چشم مى آيد، براى همين در اين آيه از سجده سايه ها هنگام صبح و شام سخن گفتى.[67]

* * *