به زودى "كنگره ملى محقّقان آرانى" به پاسداشت سه عالِم محقّق برگزار مى شود، هرچند در اين كتاب درباره يكى از آنها، مفصّل سخن گفتم، ولى لازم مى بينم كه در اينجا مطالبى را به صورت مختصر، درباره آن سه عالِم بنويسم:

1. ملاّعلى آرانى(قدس سره)
* وفات: سال 1207 شمسى
* تعداد كتاب: 40 جلد
او در آران به دنيا آمد، در سن 43 سالگى به گلپايگان مهاجرت كرد و سرانجام در آنجا از دنيا رفت و در آنجا به خاك سپرده شد. (موضوع اين كتاب، زندگى اوست).

2. ملاّغلامرضا آرانى(قدس سره)
* وفات: سال 1229 شمسى
* تعداد كتاب: 40 جلد
او از شاگردان مُلاّعلى آرانى بود و در سايه راهنمايى ها او، مسير رشد و كمال را پيمود. او سپس به نجف سفر كرد و در آنجا به رتبه اجتهاد رسيد، مدتى هم در قم از اساتيد بزرگ بهره برد و سپس به زادگاه خويش بازگشت.
او بيش از چهل كتاب تأليف كرد، هر كس با علوم اسلامى آشنايى داشته باشد، وقتى به فهرست كتب او دقّت مى كند، عظمت فكر و اقتدار علمى او را درك مى كند. (بيشتر كتاب هاى او به زبان عربى و در زمينه فقه و اصول فقه مى باشد. علماى بزرگى همانند مُلاّاحمد نراقى و ميرزاى قمّى به او اجازه اجتهاد داده اند. او كتاب "رساله هلاليّه" را نوشته است و در آن كتاب درباره حضرت محمدهلال(عليه السلام) كه در آران واقع است سخن گفته است.
مُلاّغلامرضا در سال 1229 شمسى در آران از دنيا رفت، او وصيت كرده بود كه پيكرش را به نجف منتقل كنند و در وادى السلام به خاك بسپارند. اكنون مرقد او در وادى السلام در كنار مقبره حضرت هود و صالح(عليهما السلام)مى باشد.

2. ملاّمحمّدعلى آرانى(قدس سره)
* وفات: سال 1288 شمسى
* تعداد كتاب: 20 جلد
او يكى از عالمان بزرگ آران بوده است، او بعد از تحصيل در آران و كاشان به نجف سفر مى كند و در آنجا به درجه اجتهاد مى رسد و سپس به زادگاه خود باز مى گردد و در مسجد جامع آران مشغول فعاليت هاى دينى مى شود.
نسل پدران او از "جَبَل عامِل" در جنوب لبنان بوده اند، به همين خاطر او را بيشتر به اين نام مى خوانند: "مُلاّمحمّدعلى عامِلى آرانى".
او نيز اهل قلم بود و نزديك به 20 كتاب نوشت، بيشتر كتاب هاى او در زمينه فقه و اصول فقه مى باشد و اين نشانه اوج قدرت علمى او مى باشد. (او پدرِ آقاميرزا احمد عاملى است كه يكى از علماى بزرگ آران بوده است).
مُلاّمحمّدعلى آرانى در سال 1288 شمسى بيمار شد و براى درمان به تهران منتقل شد و در آنجا از دنيا رفت، پيكر پاك او در مزار شيخان در قم به خاك سپرده شد.
در اينجا بايد نكته اى را توضيح بدهم: "مُلاّعلى آرانى" در سال 1207 شمسى از دنيا رفت و قبر او در گلپايگان است. "مُلاّمحمدعلى آرانى" در سال 1288 شمسى از دنيا رفت و قبر او در قم است، ولى نام اصلى هر دو نفر آنها، "محمّدعلى" بوده است!
مردم براى اين كه بتوانند بين آنها تشخيص بدهند، راه حلّى را پيدا كردند، به آن عالِم كه بعداً به گلپايگان هجرت كرد "مُلاّعلى" گفتند (ونام محمد را از اسم او حذف كردند) و به آن عالِم ديگر كه قبرش در قمّ است "مُلاّمحمّدعلى" مى گفتند. اين شيوه اى است كه سال هاى سال است مردم به كار برده اند تا راحتر بتوانند آن دو عالِم را به خاطر بسپارند.

* * *

آران، عالِمان زيادى داشته است، ولى از ميان همه آنها، اين سه عالم، در نويسندگى، پركار بوده اند و با كتاب هاى خود، نام و ياد خويش را براى هميشه جاودان كردند. مجموع آثار مكتوب سه عالِم، بيش از صد كتاب است كه نيمى از آن كتاب ها در كتابخانه هاى داخل و خارج كشور وجود دارد و فهرست نويسى شده است.
نسل امروز بايد همّت كند و آن مقدار از كتب آنها را كه موجود است چاپ و منتشر كند و افكار بلند آنان را در دسترس همگان قرار دهد، به راستى كه كتب اين سه عالم، ميراث مكتوب آران است و بسيار ارزشمند است و هويّت علمى آران را تشكيل مى دهد.
اين سه عالم از سه نسل پى در پى بوده اند و چراغ علم و دانش را در آران روشن نگه داشته اند، از سال 1142 كه مُلاّعلى آرانى به دنيا آمد تا سال 1288 كه مُلاّمحمّدعلى آرانى از دنيا رفت، نزديك به 150 سال است، اين 150 سال، اوج شكوفايى علمى آران است...