اكنون مى خواهم درباره كتاب هاى تو بنويسم، قبل از آن مقدارى با تو سخن مى گويم:
مُلاّعلى! درست است كه سال هاست چشم از اين جهان فرو بسته اى ولى تو هرگز نمى ميرى! تا زمانى كه كتاب هاى تو باقى است، تو هم زنده اى، فكر تو، انديشه تو جاودان است چرا كه قلم، جاويدان است. آنان كه به تو حسد ورزيدند و با تو دشمنى كردند، هيچ نامى از آنان نيست، آنان مرده اند و به فراموشى سپرده شده اند ولى تو زنده اى، تو حيات دارى و جويندگان راه معرفت را سيراب مى سازى...

* * *

بيشتر كتاب هاى تو به زبان عربى است، زيرا هر علمى، زبان خاص خودش را دارد، (براى مثال، امروزه بيشتر كتاب هاى پزشكى به زبان انگليسى است)، علوم اسلامى هم زبان خاص خودش را دارد و آن زبان عربى است و براى همين بيشتر كتاب هاى خود را به زبان عربى نوشتى. همچنين تو استعداد شعر داشتى و به زبان عربى اشعار زيادى سروده اى.
ده ها كتاب نوشتى، اين كتاب ها در موضوعات مختلف بود، متأسّفانه تعدادى از كتاب هاى تو، در گذر زمان از بين رفته است و هيچ اثرى از آن ها نيست، ما فقط نام آنها را در زندگى نامه تو مى بينيم، شايد آن كتاب ها در جايى در خارج از ايران باشد، زمانى خارجى ها به ايران آمدند و كتاب هاى ما را خريدند و به كشور خود بردند، شايد هم آن كتاب ها در اثر بى دقّتى و بى توجهى از بين رفته است؟ ولى من اميدوارم زمانى آن كتاب هاى گمشده تو پيدا شود.
به راستى من چه مى گويم؟ چه آرزو مى كنم، نزديك به 20 كتاب تو در دسترس است، ولى بيشتر آنها، نسخه خطّى است، پس كجايند كسانى كه ثروت دارند و مى توانند براى زنده كردن نام و ياد تو اقدام كنند؟ چرا ما زودتر به فكر چاپ كتاب هاى تو نبوديم؟ چرا در غفلت بوده ايم؟ هويّت يك آبادى، به ساختمان ساختن نيست، هويّت ما، كتاب هاى توست. بايد كارى كرد، بايد اين كتاب هاى تو را به صورت "مجموعه آثار مُلاّعلى آرانى" چاپ كرد و در اختيار همه قرار داد. خدا مى داند تو براى نوشتن اين كتاب ها، چه سختى هايى را تحمّل كردى و امروز ما مى توانيم كتاب هاى تو را منتشر كنيم، آيا درست است به اين بسنده كرده ايم كه يك نسخه از كتاب تو در گوشه يك كتابخانه باشد! اين انصاف نيست. بايد نام تو را زنده كنيم، چرا كه تو هويّت ما هستى...

* * *

وقتى 23 سال داشتى اوّلين كتاب خود را نوشتى، در همه شرايط زمانى و مكانى، قلم را از خود جدا نكردى، در ادبيّات، فقه، اصول فقه، تاريخ و موضوعات ديگر، كتاب نوشتى و بر برخى از آثار بزرگان، شرح نگاشتى. گاه به خلاصه كردن نكات مهم در متون درسى مى پرداختى و مطالب مفيدى را كه شنيده بودى يا خوانده بودى در يك جا گردآورى مى كردى. تو طبع شعر هم داشتى، به زبان فارسى و عربى شعر مى گفتى، تو مطالب علمى را به شعر در مى آوردى تا ديگران بتوانند آن را حفظ كنند و آن مطالب به ياد آنان بماند.
امروزه نزديك به 20 كتاب تو در دسترس است، از ميان آنها، ده كتاب را انتخاب مى كنم و درباره آن توضيح مى دهم، از قديم گفته اند: "در خانه اگر كس است يك حرف بس است"، اين ده كتاب مى تواند اوج فضل و دانش تو را به تصوير بكشد:

1. الجَواهر السَّنيّة
* موضوع: علم نحو
اين كتاب را براى آشنايى با ادبيّات عربى نوشته اى، طلبه اى كه مى خواهد از قرآن و احاديث بهره ببرد بايد با زبان عربى آشنايى كامل داشته باشد، اين كتاب اين راه را براى او آسان مى كند. نسخه خطّى اين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوى در مشهد مقدّس و كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى در قمّ نگه دارى مى شود.

2. الفَوائد الصادِقَيّة
* موضوع: علم منطق
اين كتاب راه و رسم فكر كردن و استدلال كردن را به ما مى آموزد. علم "منطق" اين كار را انجام مى دهد. كسى كه مى خواهد براى احكام شرعى دليل بياورد نياز دارد كه ساختار فكرى خود را نظم ببخشد. اين كتاب به او كمك زيادى مى كند. نسخه خطّى اين كتاب در كتابخانه آيت الله گلپايگانى در قم نگه دارى مى شود.

3. المقاصد المُهمّة
* موضوع: اصول فقه
براى استنباط حكم شرعى از قرآن و حديث، نياز به قانون هاى كلى داريم كه با كمك آن بتوانيم مسير استنباط را صحيح بپيماييم. علم "اصول فقه" براى همين پايه گذارى شده است. اين كتاب تو درباره اصول فقه است كه در سه جلد قطور به نگارش درآوردى. نسخه خطّى اين كتاب در كتابخانه آيت الله گلپايگانى در قم نگه دارى مى شود.

4. الدُرّة البَهيّة
* موضوع: اصول فقه
در اين كتاب، مباحث مهم علم اصول را به شعر درآورده اى. (اين كتاب داراى 1242 بيت شعر است). در آن زمان ها رسم بود كه مباحث مهم هر علمى به شعر بيان مى شد. قدرت شعر تو در اين كتاب، آشكار و هويداست كه چگونه مباحث علمى را به نظم درآورده اى. اين كتاب در كتابخانه آيت الله گلپايگانى در قم موجود است.

5. شرح المُختَصَر النافِع
* موضوع: علم فقه
علامه حلّى كه از فقيهان قرن هفتم بود، كتابى به نام "المختصر النافع" نوشته است. تو اين كتاب را شرح كردى. موضوع اين كتاب، فقه مى باشد و در آن درباره حلال و حرام خدا سخن گفته اى. نسخه خطّى اين كتاب در كتابخانه آستان قدّس رضوى در مشهد و كتابخانه كاشف الغطاء در نجف نگه دارى مى شود.

6. شرح لُباب الأَلْباب
* موضوع: علم رجال
به سخنان پيامبر و امامان معصوم، "حديث" مى گويند، براى اين كه ما بتوانيم به يك حديث اعتماد كنيم نياز به بررسى سند آن حديث داريم. علم "رجال" اين كار را براى ما انجام مى دهد، ما با توجّه به اين علم مى توانيم تشخيص بدهيم كه به چه حديثى اعتماد كنيم.
يكى از علماى شيعه، كتابى درباره "علم رجال" نوشته بود و اسم آن را "لباب الالباب" نهاده بود، تو اين كتاب را شرح كردى تا مشتاقان علم رجال، بهتر بتوانند از اين كتاب نفيس بهره ببرند. نسخه خطّى اين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوى در مشهد مقدّس نگه دارى مى شود.

7. رساله "نماز شب"
* موضوع: نماز
اين كتاب را به زبان فارسى نوشته اى و در آن درباره اهميّت و چگونگى خواندن نماز شب سخن گفته اى. اين كتاب اوّلين بار در سال 1390 شمسى به چاپ رسيد.

8. مَطلَعُ الأنوار
* موضوع: تاريخ
اين كتاب در موضوع تاريخ است. تو وقتى حكايت هاى گذشتگان و سرگذشت حاكمان را مى خواندى از آن درس مى آموختى. دوست داشتى كه ديگران هم از آن حكايات تاريخى بهره ببرند، براى همين تو اين كتاب را نوشتى به اميد آن كه همه از تاريخ درس بگيرند. نسخه خطّى اين كتاب در كتابخانه آيت الله گلپايگانى در قم نگه دارى مى شود.

9. عوائد الأيّام
* موضوع: نكات متفرقه
در اين كتاب، مطالب و نكاتى كه براى عالِمان دينى مفيد است و به كار آنان مى آيد، جمع آورى كرده اى و موضوعات مختلف را بحث كرده اى. نسخه خطّى اين كتاب در مركز "احياء تُراث اسلامى" در قم نگه دارى مى شود.

10. شرحُ الأَحوال
* موضوع: زندگى نامه
ماجراى زندگى خود را در اين كتاب نوشته اى و از فرازها و نشيب هاى زندگى سخن گفتى و فهرستى از كتب خود را نيز در آنجا ذكر كردى.

* * *

تو كتابى به نام "معادن المسائل الشرعية" داشتى كه در آن به صورت استدلالى درباره احكام شرعى بحث كرده بودى، آن كتاب بسيار ارزشمند بود و حكايت از اجتهاد و دانش فراوان تو مى كرد، متأسّفانه اين كتاب به ما نرسيده است، اى كاش اين كتاب تو به دست ما مى رسيد، آن وقت بود كه نسل امروز درك مى كرد كه تو در چه سطحى از علم و اجتهاد بودى، اين كتاب، كتابى اجتهادى در فقه بوده است و تو براى نوشتن آن خيلى زحمت كشيدى، دليل هر حكم شرعى را بيان كردى. به نظر من، اين كتاب مهم ترين و باارزش ترين كتاب تو بود.
همين طور "ديوان اشعار"، "خاطرات سفر"، "شرح زيارت عاشورا" كه تو آنها را نوشتى، مفقود شده است. كتابى به نام "مرجع الأنام" داشتى، اين كتاب، شبيه "توضيح المسائل" امروزى بود، اين كتاب هم مفقود شده است. آرى، نزديك به بيست كتاب تو به دست ما نرسيده است...
براى اطلاع از كتاب هاى تو به كتاب "مفاخر آران" مراجعه كردم و از آن بهره بردم و جاى دارد كه از نويسنده اين كتاب، تقدير و تشكر بنمايم.

* * *

مُلاّعلى! زادگاه تو "آران" بود و اگر آن مشكلات براى تو پيش نمى آمد از زادگاه خود مهاجرت نمى كردى، خدا اين گونه مقدّر كرد كه تو به گلپايگان مهاجرت كنى و همچون خورشيد در آن ديار بدرخشى. "تو رفتى تا بمانى!"، تو مهاجرت كردى تا انرژى و وقت خود را صرف نوشتن كنى، كتاب هاى زيادترى بنويسى و ماندگار شوى!
اكنون نوبت ماست تا تو را بزرگ بشماريم، تو را كه بخشى از هويّت ما هستى عزيز بداريم، مردم آران ثابت خواهند كرد كه به تو عشق مىورزند. هر كس به قدر توان خويش بايد تلاش كند، توان من اين قلم بود كه اين كتاب را نوشتم، ديگران هم بايد در اين مسير قدم بردارند.
در اينجا چند پيشنهاد مطرح مى كنم:
1. افرادى به تعمير زيرزمين "مسجد مُلاّعلى" همّت كنند و آنجا را تبديل به كتابخانه يا يك مركز فرهنگى نمايند. اين زيرزمين، صفاى عجيبى دارد، تو سال ها در آنجا نفس كشيده اى، آنجا را بايد تعمير كرد تا براى آيندگان باقى بماند. همچنين بايد به خود مسجد هم رسيدگى بيشترى كرد، ديوارهاى آن را نماكارى كرد، كوچه هلال سيزدهم را بايد زيباسازى كرد، از ابتداى خيابان محمّدهلال تا آن مسجد، صد متر هم نمى شود، اين فضا بايد زيباسازى شود.
2. همه آن كتاب هاى تو كه به دست ما رسيده است بايد به عنوان "مجموعه آثار مُلاّعلى آرانى" به بهترين صورت چاپ شود و در اختيار علاقمندان قرار گيرد.
3. حوزه هاى علميّه بايد تلاش كنند تا طلبه هاى جوان را با شرح زندگى تو و كتاب هايت آشنا سازند و كتاب هاى تو را به عنوان "طرح تحقيقى" به طلاب معرّفى كنند تا انديشه و آراى تو را كه در مسائل علوم حوزوى مى باشد به جامعه علمى معرّفى شود.
4. مرقد پاك تو در گلپايگان واقع است، همان مردمى كه سال ها مهمان مهربانى آنان بودى، چقدر به جاست كه به مرقد تو رسيدگى بيشترى شده و آنجا مرمت و ساماندهى گردد. همچنين شايسته است كه خيابانى در آن شهر به نام تو نام گذارى شود.
به اميد روزى كه همه ما توانسته باشيم وظيفه خود را نسبت به تو ادا كرده باشيم و از هويّت و تاريخ خويش احترام بگيريم، نسل جوان امروز نياز به الگوهاى اصيل دارد، ما اگر نام و ياد عالِمانى همچون تو را زنده كنيم، براى نسل جوان، الگوسازى كرده ايم، به راستى كه تو و كسانى كه در مسير تو بودند، در اوج تاريكى ها، چراغ علم را روشن نگاه داشتند، اگر شما نبوديد، جامعه در تاريكى جهل و نادانى فرو مى رفت.